“Havayolu mu, hava yolu mu?” Tartışmayı artık netleştirelim. Yazı işleri masalarında dakikalar kaybettiren bu başlıkta tarafımı baştan ilan ediyorum: Ulaşım bağlamında bitişik, tıpta ayrı yazılır; kurum adlarında ise özgünleşmiş kullanım esastır. Bu kadar basit. Buna rağmen kamu duyurularından akademik metinlere kadar her yerde bir kargaşa görüyoruz. Neden? Çünkü tembel alışkanlıklar ve “nasıl olsa anlaşılıyor” rahatlığı, yazım kurallarının üstüne beton döküyor. Hazırsanız, o betonu kıralım.
Hava yolu ayrı mı bitişik mi? Kuralın özünü 30 saniyede kavrayın
1) Ulaşım ve altyapı: havayolu bitişik yazılır. “Karayolu, denizyolu, demiryolu” nasıl bitişikse, “havayolu” da öyle. Sektörü, ağı, işletmeyi, rotayı, hattı anlatır: “Havayolu şirketleri”, “havayolu taşımacılığı”, “havayolu pazarı”.
2) Tıp ve anatomi: hava yolu ayrı yazılır. “Üst hava yolu enfeksiyonu”, “hava yolu obstrüksiyonu”, “hava yolu yönetimi” gibi bağlamlarda iki sözcük kullanılır; çünkü burada “hava” ve “yol” anlamca tam birleşip yeni bir kavram adı oluşturmaz, nitelik–ad ilişkisinde kalır.
3) Özel adlar ve markalar: Kurumsal isimlerde kuruluşun kendi resmi yazımı geçerlidir. “Türk Hava Yolları” böyle, “AnadoluJet” başka türlü; markalar dilin genel kuralından istisna oluşturabilir. Özel adların yazımı “standartlaştırma” bahanesiyle keyfî olarak değiştirilemez.
Neden bu kadar karışıyor? Çünkü “alışkanlık doğruyu belirlemiyor”
Birçok editör “havayolu”nu kulağa resmî geldiği için her yerde bitişik yazıyor; tıp metinlerinde bile. Bazılarıysa “hava yolu”nu estetik bulduğu için ulaştırma bağlamında da ısrarla ayrı yazıyor. Peki sizce metinlerimiz kurala mı, kişisel zevke mi dayanmalı? “Hava yolu güvenliği” başlığını gördüğünüzde, aklınıza apron güvenliği mi geliyor yoksa anestezide hava yolu açıklığı mı? Yazım belirsizliği yalnızca dil problemi değildir; anlam güvenliği problemidir.
Ulaşım bağlamında neden bitişik?
Çünkü bu kullanımda iki sözcük kalıcı bir kavram oluşturur: bir ağ, bir sektör, bir işletme türü. “Karayolu”nda olduğu gibi, kavramlaşmış bileşik adlarda bitişiklik dilin ekonomisini ve anlamın bütünlüğünü güçlendirir. “Havayolu tarifeleri”, “havayolu ittifakları”, “havayolu güvenliği” dediğinizde, tartışmanın zemini lojistik ve ulaştırmadır; okuyucu tek bakışta bunu anlar. Ayrı yazdığınızda, metnin bağlamı daralır, hatta tıbbi çağrışım yaparak yanlış yola sokar.
Tıpta neden ayrı?
“Hava yolu” dediğinizde, kastettiğiniz şey trakeadan bronşlara uzanan gerçek bir fizyolojik yoldur. Nitelik + ad ilişkisinde kalır: “hava” (ne yolu?) “yolu”. “Hava” ile “yol” yeni bir sektör, kurum ya da araç adı üretmiyor; var olan bir yapıyı niteliyor. Bu yüzden “hava yolu yanığı”, “hava yolu aspirasyonu” gibi birleşik değil, ayrı yazmak anlamı berraklaştırır. “Havayolu obstrüksiyonu” gibi hatalı birleşik kullanım, özellikle çeviri metinlerde, tıbbi doğruluğu gölgeler.
Özel adlarda hassasiyet: “Türk Hava Yolları” neden ayrı?
Çünkü bu bir özel ad ve tarihsel olarak böyle tescil edilmiş. “Hava Yolları”nın “Yolları” parçası çoğul ve kurumlaşmış bir terimdir; “Airlines” karşılığıdır. Aynı metinde “Türk Hava Yolları, Avrupa’daki havayolu ittifaklarında…” cümlesi gayet doğrudur: özel ad ayrı, genel kavram bitişik. Bu ince ayrımı gözden kaçıranlar, ya her şeyi bitişik yazıp marka adını bozuyor ya da her şeyi ayırıp sektör terimlerini sulandırıyor.
Yayıncılara çağrı: Stil kılavuzunuza şu maddeleri ekleyin
- Ulaştırma/genel kavram: “havayolu” bitişik (örn. “havayolu pazar payı”).
- Tıbbi/fizyolojik kavram: “hava yolu” ayrı (örn. “üst hava yolu obstrüksiyonu”).
- Özel adlar: Resmî yazımı aynen koruyun (örn. “Türk Hava Yolları”).
- Toplu doğrulama: Metin içinde bağlama göre otomatik bul/değiştir listesiyle tarayın.
Provokatif sorular: Hangisi daha tehlikeli—yanlış yazım mı, muğlak anlam mı?
Bir bülteniniz “hava yolu güvenliği” dedi diye, bir emniyet uzmanı yazıyı anestezi odasının kapısında mı bitiriyor? Bir tıp teziniz “havayolu yönetimi” dediği için uluslararası hakemleriniz çalışmayı lojistik yönetimi sanıp kenara mı koyuyor? Sektör metni yazarken hangi cesaretle tıbbi terminolojiyi çağrıştıran biçimi benimsiyoruz? Ya da tıbbi metin yazarken hangi kolaycılıkla “havayolu” diye geçiştirip hastanın gerçek hava yolunu görünmez kılıyoruz?
Hava yolu ayrı mı bitişik mi? Karar ağacıyla bir dakikada netleştirin
Soru 1: Ulaştırma, taşımacılık, hat/şirket/ağ mı konuşuyorsunuz? — havayolu (bitişik).
Soru 2: Solunum sisteminin fiziksel yolundan mı söz ediyorsunuz? — hava yolu (ayrı).
Soru 3: Bir markanın/kurumun resmî adını mı yazıyorsunuz? — resmî yazımı koruyun (“Türk Hava Yolları”).
SEO notu: Arayanın bulduğu, okurun anladığı metin
“Hava yolu ayrı mı bitişik mi?” diye arayan kullanıcıyı cevabın kalbine hızlıca götürmek için, sayfa başlığında ve ilk 100 kelimede bu soruyu açıkça yazın; ancak devamında bağlama göre doğru biçimleri (“havayolu”, “hava yolu”) örneklerle çoğaltın. Başlıklarda “Havayolu mu, hava yolu mu?” türü karşılaştırmalı yapı, tıklama niyetini güçlendirir. İç bağlantılarla “karayolu/denizyolu/demiryolu” sayfalarınıza atıf yapın; tıbbi içeriklerinizde “solunum yolu” terimleriyle anlamsal ağ kurun.
Son söz: Dil cesaret ister—siz hangisini savunuyorsunuz?
Şimdi karar verin: Metinlerinizi okuyucunun zihninde pus dağıtan netlikte mi bırakacaksınız, yoksa “nasıl olsa anlaşılıyor” rehavetiyle sis içinde mi? Havayolu ulaştırmadır; hava yolu tıptır; Hava Yolları ise özel addır. Kurala sadakat yalnızca dil bilgisi kibarlığı değil, anlam güvenliği ve profesyonellik meselesidir. Tartışmayı kapatmak istemiyorum—tam tersine, yanlış örneklerinizi masaya getirin: hangi bağlamda hangi yazım daha açıklayıcı, gelin birlikte didikleyelim.